Baken Schiermonnikoog

Toen kunstenaar Femke Schaap in 2021 op Schiermonnikoog aankwam werd ze overvallen door een groot gevoel van nostalgie. Het was alsof ze terug in de tijd werd gezogen, veilig naar het ‘thuis’ van haar kinderjaren en de herinnering aan eindeloze strandvakanties.

Dat effect heeft Schiermonnikoog waarschijnlijk op veel bezoekers: het voelt beschut, beschermd, los van de tijd. Bijzonder, op een eiland dat zo kwetsbaar te midden van de natuurkracht van de zee ligt. Die is mysterieus, onmetelijk diep en altijd in beweging.

Die twee heel verschillende gevoelens komen samen in het projectiewerk ZEEE, dat Femke Schaap ontwikkelde voor de Zuidertoren en het project Baken Schiermonnikoog. Als eerste van zes kunstenaars laat zij twee maanden lang haar licht schijnen op de iconische witte toren. Ooit gebouwd als vuurtoren (1854), later watertoren en nu museum Zuidertoren.

Dat de zeespiegel zal gaan stijgen is algemeen bekend. Het – al bijna vergeten – gevaar van het water wordt weer reëel voor Nederland. ZEEE bestaat uit vertraagde en sterk vergrote beelden van water in al haar hoedanigheden. Opspattend, razend, groots; en dan weer lieflijk, stromend en speels. Het water torent letterlijk boven de toeschouwer uit, hij kan er kopje onder in gaan.

ZEEE van Femke Schaap toonde op de Zuidertoren zowel het water waar we uit voortkomen en dat we nodig hebben als het water waar we ons tegen beschermen. Het werk geeft de bezoeker een beleving van grote natuurthema’s en van de elementen, die we moeten onderkennen en respecteren.

Femke Schaap (Woerden, 1972) is een gerenommeerde lichtkunstenaar die objecten met filmprojecties combineert. In 1997 won ze de Prix de Rome Beeldhouwen. Haar werk, van tafelmodel tot plein-vullende installatie, wordt zowel in musea als in de openbare ruimte vertoond, in Nederland en wereldwijd. In het najaar van 2022 wordt haar ‘lichtfontein’ Westland Wells in gebruik genomen op het Europaplein in Amsterdam. Femke Schaap was de eerste kunstenaar die deelnam aan het project Baken Schiermonnikoog.

Jacco Olivier was ‘nog nooit eerder op Schiermonnikoog geweest’ zei hij, bijna verontschuldigend, toen hij gevraagd werd om een projectie voor de Zuidertoren te maken. Daarom verraste bij zijn eerste bezoek de plaatsing van de toren hem, zo midden in het dorp. De toren – al sinds 1909 niet meer in werking als vuurtoren - lijkt gericht op het dorp en de mensen, in tegenstelling tot de nog altijd functionerende Noordertoren nabij het strand.

Daarom wilde Olivier een beeld maken waarmee mensen zich zouden kunnen identificeren. Een energiek beeld, dat heen en weer beweegt en cyclisch is, zoals de natuur op en om het eiland. Maar ook een beeld dat rust brengt, te midden van die constante beweging.

Al eerder maakte Olivier eens een animatie van een geschilderde jongen die aarzelt aan de rand van een duikplank. In dit werk PERPETUUM springt de jongen wel. Op en neer op de golven als op een trampoline, maar ook tussen de sterren en daar voorbij, tot de cyclus weer opnieuw begint. Een beeld waar je je lang in kunt verliezen, net zoals de jongen zich verliest in zijn capriolen, vrij bewegend, steeds voor even los van de zwaartekracht.

‘Tijdens het schilderen gebeuren de mooiste dingen vaak aan de randjes van het schilderij’ zei Jacco Olivier onlangs in een interview (welikeart.nl, 2021) Zie hoe deze figuur, in werkelijkheid niet groter dan je hand, aan de rand van de projectie totale vrijheid en het grootste plezier vindt.

Jacco Olivier (Goes, 1972) koos al vroeg in zijn loopbaan een opmerkelijke vorm voor zijn werk. Hij fotografeert details van zijn schilderijen, vergoot ze uit en brengt ze in beweging tot animaties. Dat leidt tot bezwerende, ruimtelijke films, die toch altijd heel duidelijk schilderkunst zijn. Oliviers werk is wereldwijd geëxposeerd en in vele collecties opgenomen. In 2019 won hij de Jeanne Oosting Prijs voor de Schilderkunst. Jacco Olivier was de tweede kunstenaar die deelnam aan het project Baken Schiermonnikoog.

In 2021 en 2022 bezochten kunstenaar Jan van Nuenen Schiermonnikoog meerdere keren, in de zomer van 2022 voor langere tijd. Hij filmde en fotografeerde op wat misschien wel het meest kenmerkende deel van dit- en andere Waddeneilanden is: de altijd schuivende grens tussen land en water. De planten en bloemen op die grens moeten hun plaats steeds weer bevechten en zijn daarbij ongelooflijk divers en inventief. ‘Het water neemt, het water geeft’ is de uitdrukking, maar dat geldt evenzeer voor het land. Het is met recht een vruchtbare strijd te noemen.

Landaanwas is een digitale animatie, gecomponeerd uit die database van duizenden foto’s en filmfragmenten die Van Nuenen aanlegde. In tien korte cycli is te zien hoe begroeiing uit aarde ontstaat, bloeit, vervalt en wordt weggewassen door het water; water dat de aarde weer klaarmaakt voor een nieuwe ronde. Elke cyclus toont andere planten en bloemen, allemaal aanwezig op Schiermonnikoog. Het ecosysteem van het eiland openbaart zich.

Niet alleen land en water, ook de natuurlijke en de digitale wereld vinden elkaar op de Zuidertoren. Typerend voor het hoogst technologische werk van Jan van Nuenen, dat varieert van animatiefilms en interactieve installaties tot geluid, muziek en videogames; maar waarin vaak natuurlijke thema’s als evolutie, ecosystemen, groei en overwoekering te vinden zijn.

Jan van Nuenen (1978) studeerde audiovisuele vormgeving aan de St. Joost Academie in Breda. Zijn interesse breidde zich uit van computeranimatie naar electronische media in brede zin en naar generatieve processen; wat een systeem, met een gegeven set data, zelf kan laten groeien. Zijn werken en clips zijn vertoond op o.a. filmfestivals, in de openbare ruimte en bij de VPRO en Into The Great Wide Open op Vlieland. Jan van Nuenen was de derde kunstenaar die deelnam aan het project Baken Schiermonnikoog.

Met Nos Pais (‘Ons land’ in het Papiaments) opende fotograaf Gilleam Trapenberg in de donkerste tijd van het jaar een ‘portaal’ op de Zuidertoren, een opening waardoor je van het ene eiland naar het andere wordt getransporteerd. Je belandt in een dromerige, jazzy dag op Curaçao, waar de zon het begin en het einde van alles is. Het is Gilleams liefdesverklaring aan zijn geboortegrond en een uiting van diep verlangen.

‘Als je in de winter niet naar je eiland kunt reizen, word je somber’, zegt hij. Voor veel Antillianen zoals hij (naar Nederland gekomen voor studie en werk) wordt het eiland van herkomst op den duur een bijna mythische herinnering, ‘een gevoel dat je net niet kunt grijpen.’ Maar teruggaan is ook ingewikkeld. Want als je er dan bent, beantwoordt de harde werkelijkheid bijna nooit aan die verwachtingen.

Juist Schiermonnikoog zette hem aan om deze beelden van heimwee te gaan filmen. Toen hij het Friese eiland bezocht voelde hij zich voor het eerst sinds tien jaar in Nederland weer eens ‘thuis’. Het moet een universeel eilandgevoel zijn, dat hij herkende.

Gilleam Trapenberg schoot de beelden in november 2022 op Curaçao met een analoge 16mm camera, wat de filmische sfeer verhoogt. Is dit de realiteit of een droomwens? Beide, waarschijnlijk.

Gilleam Trapenberg (1991, Willemstad) studeerde in 2017 af aan de KABK in Den Haag en exposeerde in 2020 in een groepstentoonstelling in het Stedelijk Museum Amsterdam. Zijn eerste solo had hij in 2021 in Foam. Datzelfde jaar nam het Fotomuseum Rotterdam een foto van hem op in de Eregalerij van de Nederlandse Fotografie en afgelopen jaar reisde zijn werk naar musea in Shanghai en Beijing. In zijn werk kijkt Gilleam naar de vele tegenstellingen van zijn geboortegrond Curaçao, waar het beeld van een utopisch paradijs hard botst op de post-koloniale werkelijkheid en het toerisme.

Gilleam Trapenberg was de vierde kunstenaar die deelnam aan het project Baken Schiermonnikoog. 

In maart en april 2023 was de Zuidertoren het canvas voor een explosie van kleuren en sferen: ‘Weerzien’ is de abstracte ode van kunstenaar Daphne Glasmacher aan Schiermonnikoog.

Van kinds af aan is Daphne een liefhebber van de Waddeneilanden. En niet alleen dat: ze was altijd al groot fan van vuurtorens en gefascineerd door het licht dat je dan weer wel, en dan weer niet ziet. Vuurtorens waren dus bij elk bezoek vaste prik; ze kende ze allemaal, van bouwpakket tot spreekbeurt.

Schiermonnikoog als eiland is haar ook altijd blijven fascineren. Lekker uitwaaien aan de zee, fietsen door de duinen, het terugzien van de eilandvriendjes. Maar ook: hoe je het weer beleeft tijdens duinwandelingen of aan de rand van de zee, de prachtige kleuren van de zonsondergang of de oneindige heldere luchten.

’Weerzien’ heet het werk van Daphne Glasmacher dat dit vroege voorjaar elke avond gedurende een half uur te zien is. Ze heeft een grafische videoprojectie gerealiseerd waarbij haar nostalgische herinneringen weerspiegeld worden in de meest abstracte zin. De basis van het kunstwerk is de verkleuring van de lucht tijdens de nautische schemering – de echte overgang van schemering naar donker – die weerspiegeld worden in verschillende geometrische en grafische vormen.

‘Weerzien’ toonde de verschillende betekenissen van het licht van de vuurtoren: het weerzien van het licht dat verschijnt en weer verdwijnt, maar ook het weer zien van verschillende plekken op het eiland, het weer zien van land en zee en het weer zien, de eeuwige cyclus, van zonsopgang en zonsondergang.

Daphne Glasmacher (Ede, 1979) studeerde aan de Amsterdamse Hogeschool voor de Kunsten. Haar interesse in optische illusies, minimalisme en contrast paart ze met een interesse in natuurlijke fenomenen: de zonsondergang, het universum en zwarte gaten. Dit komt samen in haar werk, van lichtprojecties en prints tot installaties en 3D objecten. Vaak ‘bewegen’ die als het standpunt van de kijker verandert. Haar werk wordt op exposities en (lichtkunst)festivals in binnen- en buitenland getoond.

Daphne Glasmacher was de vijfde deelnemer aan Baken Schiermonnikoog.

In mei en juni 2023 werd de Zuidertoren voor de zesde en laatste keer de drager van een projectiewerk. SEIN van Jos Agasi was niet alleen een betoverend lichtspel, het wekte ook het wezen van de Zuidertoren - ooit een vuurtoren - weer tot leven.

Als kind van een varende opa en vader raakte Jos Agasi al jong vertrouwd met de zeeën. De navigatie, in zijn jonge jaren nog op de klassieke manier, boeide hem. Met kompas en radio peilde hij lichtschepen, zendmasten en vuurtorens – bakens met elk een eigen lichtsignaal en een duidelijke plek in de ruimte, op de kaart en in zijn bewustzijn. Google Maps voor de zee bestond nog niet, het zoeken van je positie kostte tijd en vroeg om ervaring, precisie en gevoel.

Met SEIN geeft beeldend kunstenaar Agasi het licht terug aan de gedoofde ‘witte dame’ van Schiermonnikoog. Grote broer, de rode vuurtoren even verderop, slaat in de avond regelmatig z’n arm om haar heen. Lichten van dichtbij en ver schieten te hulp. De vuurtorens van Ameland en Borkum werpen hun licht op haar. En die van Campen en Stavoren, van het verre Lindesnes en Þrídrangaviti. Verbonden met het grote noorden kunnen we haar zien in nieuw licht.

Baken Schiermonnikoog, een project dat een jaar lang de Zuidertoren sierde, kon zich geen mooiere afsluiter wensen.

Jos Agasi (Voorburg, 1964) is een veelzijdig ontwerper en kunstenaar. Zijn videowerken zijn vaak gebaseerd op bestaande beelden en elementen die hij vastlegt, verzamelt, bewerkt en intuïtief in beweging brengt. Agasi was eerder kunstenaar in collectief Blauwe Uur, waarmee hij onder meer projecten deed op Oerol, Into The Great Wide Open, Grasnapolsky Festival en voor het Van Gogh Museum. Recent was zijn eigen werk onder andere te zien in Museum de Lakenhal in Leiden.

Jos Agasi was de zesde en laatste deelnemer in het project Baken Schiermonnikoog.